مقدمه

مطالعه IROPICAN یک پژوهش بزرگ مورد-شاهدی (case-control) با تمرکز بر بررسی ارتباط مصرف تریاک با بروز انواع خاصی از سرطان‌هاست. با توجه به شیوع بالای مصرف تریاک در برخی نقاط ایران و نبود اطلاعات دقیق علمی در این زمینه، این مطالعه نقش مهمی در پر کردن خلأهای پژوهشی ایفا می‌کند.

مطالعه توسط مرکز تحقیقات سرطان بیمارستان امام خمینی (ره) و با همکاری ۱۰ دانشگاه علوم پزشکی در استان‌های مختلف کشور شامل گلستان، فارس، کرمان، زنجان، اردبیل، مازندران، خراسان رضوی، اصفهان، خوزستان و آذربایجان غربی انجام شد.

 اهداف اصلی مطالعه

1. بررسی نقش مصرف تریاک در بروز سرطان‌های خاص (مثانه، ریه، کولورکتال، سر و گردن).
2. ارزیابی تعامل بین تریاک، سیگار، و عوامل دیگر در بروز سرطان.
3. طراحی ابزارهای معتبر جمع‌آوری داده (پرسشنامه و آزمایش‌های بالینی).
4. ایجاد یک بانک اطلاعاتی ملی از بیماران و افراد سالم برای پژوهش‌های آینده.

 طراحی ابزار پژوهش (پرسشنامه)

پرسشنامه IROPICAN یکی از جامع‌ترین ابزارهای جمع‌آوری داده در مطالعات اپیدمیولوژیک در ایران محسوب می‌شود. طراحی آن شامل مراحل زیر بود:

مراحل طراحی:

• فاز ۱: استخراج عوامل خطر بر اساس مرور متون.
• فاز ۲: تهیه پیش‌نویس با مشاوره متخصصان (اپیدمیولوژی، آنکولوژی، سلامت عمومی).
• فاز ۳: بررسی روایی، پایایی و نهایی‌سازی.

محتوای پرسشنامه:

• ویژگی‌های دموگرافیک (سن، جنس، تحصیلات، وضعیت تأهل، اشتغال)
• سابقه پزشکی و خانوادگی سرطان
• مصرف مواد: تریاک، سیگار، الکل (نوع، مقدار، روش مصرف، سن شروع و مدت مصرف)
• سلامت باروری (در زنان)
• شاخص توده بدنی (BMI)
• مصرف داروهای شبه‌افیونی مثل کدئین برای کنترل داده‌های کاذب آزمایشگاهی

 آزمون اعتبارسنجی

برای بررسی صحت اطلاعات خوداظهاری مربوط به مصرف تریاک:

• از تست ادرار برای شناسایی وجود مشتقات تریاک استفاده شد.
• بین نتایج پرسشنامه‌ای و آزمایشگاهی مقایسه انجام شد.

✅ یافته مهم:
در بین کسانی که اظهار به مصرف داشتند، ۹۴٪ تست‌شان مثبت بود. اما ۱۵٪ از کسانی که اظهار به عدم مصرف داشتند، تست‌شان مثبت درآمد (نشان‌دهنده پنهان‌کاری یا شرم اجتماعی).

 ساختار سازمانی

در هر دانشگاه مشارکت‌کننده، تیمی شامل:

• محقق اصلی
• مدیر اجرایی
• مصاحبه‌گر
• مسئول آزمایشگاه

تحت نظارت تیم مرکزی در تهران فعالیت داشتند.
تیم مرکزی وظیفه طراحی ابزارها، تدوین دستورالعمل‌ها، آموزش، مدیریت داده‌ها و تحلیل نهایی را برعهده داشت.

روش نمونه‌گیری

گروه بیمار:

بیمارانی که در مراکز درمانی دانشگاهی با تشخیص قطعی یکی از ۴ سرطان مورد مطالعه بستری بودند.

گروه شاهد:

افرادی از اطرافیان بیمارستان یا مراکز بهداشتی که فاقد سرطان بوده و از نظر سن، جنس، محل زندگی و سایر عوامل با گروه بیمار تطابق داده شدند.

ویژگی‌ها: گروه بیمار و شاهد از نظر سن، جنس، تحصیلات و وضعیت تأهل تا حد زیادی متعادل بودند.

 کنترل کیفیت

برای تضمین اعتبار داده‌ها، چندین اقدام انجام شد:

• بررسی تصادفی پرسشنامه‌ها
• تماس با شرکت‌کنندگان برای تطبیق اطلاعات
• بازآموزی مداوم مصاحبه‌گران
• استفاده از نرم‌افزار اختصاصی برای ورود داده‌ها
• ثبت خطاها و پیگیری آن‌ها به‌صورت سیستماتیک

کنترل کیفیت: شامل درصد خطای ورود داده، دفعات بازبینی، و تماس‌های صحت‌سنجی با مشارکت‌کنندگان است.

 چالش‌های اجرایی

1. انتخاب گروه شاهد هم‌تراز با بیماران از نظر سن، محل سکونت و رفتارهای پرخطر.
2. پنهان‌کاری مصرف تریاک به دلیل مسائل فرهنگی یا ترس از برچسب اجتماعی.
3. تفاوت در امکانات استان‌ها و ظرفیت اجرایی دانشگاه‌ها.
4. هماهنگی بین تیم‌های متعدد در استان‌ها و مرکز.

 نتایج اولیه پژوهش

• مصرف تریاک به‌طور معنادار با افزایش خطر سرطان مثانه و ریه مرتبط بود.
• ترکیب تریاک و سیگار بیشترین خطر را در بروز سرطان داشت (اثر هم‌افزا).
• مصرف طولانی‌مدت یا به‌صورت دودکشیدن (دخانی) بیش از خوردنی یا حل‌شده خطر داشت.
• نتایج هشداردهنده‌ای درباره نقش مصرف تریاک حتی در دوزهای پایین منتشر شد.

 جداول مهم:

نتیجه‌گیری کلی

مطالعه IROPICAN نخستین مطالعه ملی گسترده درباره مصرف تریاک و سرطان در ایران است. نتایج آن می‌تواند نقش مهمی در سیاست‌گذاری سلامت عمومی، پیشگیری از سرطان، و کاهش مصرف مواد ایفا کند.

 برای اطلاعات بیشتر به فایل پی دی اف مراجعه فرمایید